Dziedzictwo biskupów płockich w zbiorach muzeum

Działalność biskupów płockich w obrębie pułtuskiej kasztelanii przejawia się na wielu płaszczyznach. Dla turystów oraz jego mieszkańców namacalnym dowodem kilkusetletniej troski o miasto są dokonania płockich duchownych w zakresie architektury, sztuki oraz edukacji. W krajobrazie miasta dumnie manifestują dawny splendor biskupiej rezydencji wspaniałe budowle m.in. pułtuska kolegiata, gotycko-renesansowa wieża ratuszowa, czy rozbudowywany przez kilka stuleci zamek. Jednak obok zabytków architektury nośnikiem materialnego i niematerialnego dziedzictwa biskupów płockich są obiekty należące do zbiorów Muzeum Regionalnego w Pułtusku. Ogromną kolekcję tworzą unikatowe przedmioty pozyskane w wyniku badań prowadzonych na wzgórzu zamkowym w latach 1976 – 1985. Cały zbiór artefaktów archeologicznych, na który składają się fragmenty chat i ulic, ceramika, przedmioty z żelaza, biżuteria, militaria, czy też przedmioty codziennego użytku świadczą o jakości życia mieszkańców grodu oraz o jego prestiżu. Obiekty te są namacalnym świadectwem poziomu zaawansowania trzynastowiecznego ośrodka pod względem społecznym, kulturalnym, gospodarczym, a także politycznym. Do czego bezpośrednio przyczynili się jego zarządcy, biskupi diecezji płockiej. Wśród większości historyków panuje przekonanie, że biskupi płoccy zaczęli rezydować na zamku w Pułtusku od co najmniej XIV wieku. Właśnie tutaj 21 czerwca 1333 roku zmarł biskup Florian z Kościelca (zwany Laskarym), ale jego pogrzeb odbył się kilka dni później w katedrze płockiej. Fakt ten może zatem wskazywać na dłuższe i częstsze pobyty biskupów nad Narwią znacznie wcześniej.

W kolejnych latach biskupi płoccy odznaczyli się między innymi na wielu płaszczyznach polskiej kultury i nauki. Doskonałym tego przykładem jest biskup Stanisław Łubieński (1574-1640), autor rozpraw politycznych i pism historycznych. Muzeum przechowuje zbiór dzieł pióra biskupa Łubieńskiego opublikowany pod wspólnym tytułem Opera posthuma, historica, historico-politica, variique discoursus, epistolae, et aliquot orationes, quorum indicem sequentes post praefationes paginae ostendunt, edita ab executoribus testamenti […]. Druk ukazał się w Antwerpii, 3 lata po śmierci autora w 1643 roku staraniem przyjaciół biskupa. Dzieło wydane przez Johannesa Meursiusa zawiera zarówno prace już wcześniej ogłoszone drukiem oraz całkiem nieznane, publikowane po raz pierwszy. Wielu badaczy podkreśla szczególnie znaczenie rozprawy De motu civili in Polonia libri IV, która opisuje wydarzenia i osoby związane z rokoszem Zebrzydowskiego. Nie ulega wątpliwości, że jest to wyjątkowe wydawnictwo. Biskup Łubieński wiele lat spędził u boku króla Zygmunta III, a zatem był świadkiem ważnych wydarzeń rozgrywających się na ówczesnej arenie politycznej Rzeczypospolitej. Teksty nie są oczywiście pozbawione prywatnych poglądów duchownego. Niemniej stanowią one cenne źródło wiedzy. W czasie służby na dworze warszawskim Łubieński, nie tylko miał możliwość obserwowania z bliska panującej tam sytuacji, ale dzięki pracom porządkowym zleconym przez monarchę miał nieograniczony dostęp do dokumentów archiwum koronnego. Dlatego też jego prace są wyjątkowym świadectwem, odzwierciedleniem aktualnych wówczas nastrojów i sympatii politycznych. Dodatkowo zawierają one ciekawe informacje o samym autorze, który przed czytelnikiem zdradza swój światopogląd, upodobania, a jednocześnie ukazuje siebie jako wielkiego humanistę.

W zbiorach znajdują się również trzy osiemnastowieczne wydawnictwa związane z wybitnymi biskupami z rodziny Załuskich. W gablocie prezentowana jest najbardziej znana publikacja autorstwa biskupa Andrzeja Chryzostoma Załuskiego (1650-1711) Epistolarum historico-familiares (MRP/HA/485) zawierająca zbiór akt, pism, listów, manifestów, instrukcji i diariuszy sejmowych. Dzieło ukazało się w trzech tomach w latach 1709-1711, z czego tom pierwszy został dodatkowo podzielony na dwie części. Druk odbył się natomiast u jezuitów w Braniewie. Pułtuskie muzeum jest właścicielem drugiej części tomu pierwszego z 1710 roku. Egzemplarz ten posiada oryginalną skórzaną oprawę.

Biskup Andrzej Chryzostom Załuski był jednym z najwybitniejszych mężów stanu swojej epoki. Kluczową rolę w rozwoju jego kariery politycznej i kościelnej odegrał prymas Andrzej Olszowski, brat matki biskupa Katarzyny Olszowskiej. Związany był z dworem Jana III Sobieskiego i Augusta II Sasa. Należy jednak zaznaczyć, że po otrzymaniu sakry biskupa płockiego podjął się kilku kluczowych zadań zmierzających do usprawnień organizacyjnych diecezji oraz reformy Kościoła mazowieckiego. Zarówno działalność publiczna, jak i praca duszpasterska znalazły wydźwięk w piśmiennictwie biskupa.

Muzealia będące nośnikiem dziedzictwa ordynariuszy płockich stanowią świadectwo wspaniałych wydarzeń w historii miasta. A dodatkowo odwołują się one do indywidualnych osiągnięć duchownych, określają ich przestrzenie działalności, a także charakteryzują ich osobowość. Obecność tych pamiątek w zbiorach pułtuskiego muzeum jest niezwykle ważna, gdyż to właśnie Pułtusk wielu biskupów szczególnie sobie upodobało i wybrało na swoją stałą rezydencję.