Średniowieczne proto-miasto w Pułtusku

Multimedialna ekspozycja z dziejów kasztelanii majątkowej biskupstwa płockiego

Średniowieczne proto-miasto w Pułtusku. Multimedialna ekspozycja z dziejów kasztelanii majątkowej biskupstwa płockiego, dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jest wystawą o najdalszych dziejach Pułtuska, prezentowaną w najstarszym, ceglanym miejskim budynku. Na siedmiu kondygnacjach średniowiecznej, gotycko-renesansowej wieży ratuszowej przestawiamy wyniki wieloletnich (prowadzonych w latach 1976-1989) prac wykopaliskowych, znacznie rozszerzających wiedzę o historii miasta, wcześniej opartą wyłącznie na studiach historycznych.

Odkrycie w 1976 r. rewelacyjnie zachowanych reliktów drewnianego grodu, w trakcie prospekcji archeologicznej, poprzedzającej remont i przebudowę pułtuskiego zamku, zapoczątkowało badania wewnątrz wzgórza zamkowego oraz w mieście. Obecna wystawa prezentuje wyniki prac badawczych (w latach 1985-2016) nad opracowaniem i interpretacją znalezisk – kilkudziesięciu tysięcy zabytków i materiałów masowych w oparciu o zapisy z licznych tomów dokumentacji polowej.

Spod zamkowego dziedzińca i posadzki piwnic wydobyto, w ciągu 70 miesięcy wykopalisk (w latach 1976-1985), relikty drewnianej architektury – ponad 150 zespołów zabudowań oraz kilkunastu poziomów nawierzchni ulic i podwórek, a także kilka tysięcy przedmiotów codziennego użytku i narzędzi (prezentowane na piętrach II i III wystawy). Obiekty wykonane z gliny, metalu, czy kamienia są częste na większości stanowisk, ale w zamkowym wzgórzu przetrwały również obiekty zrobione ze, zwykle nietrwałych, surowców organicznych, takich jak: drewno, skóra, tkaniny, poroże, kości zwierzęce oraz pozostałości roślinne. Tak świetny stan ich zachowania zawdzięczaliśmy: odcięciu reliktów od dostępu powietrza, nawodnieniu i konserwującym właściwościom antropogennego mocznika i taniny z drewna dębowego. Wzgórze zamkowe to tzw. mokre stanowisko archeologiczne (tylko 6% na świecie) zachowujące cenne i rzadkie informacje. Wagę i znaczenie tych znalezisk docenili badacze z wielu warszawskich instytucji, biorących udział w ich analizie i opracowaniu – z Pracowni Konserwacji Zabytków, Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego i Pracowni Konserwacji Muzeum Archeologicznego w Biskupinie, a także z Akademii-Górniczo Hutniczej w Krakowie.

Od prawie dwudziestu lat, po przejęciu materiałów od ciechanowskiego Konserwatora Zabytków, w Muzeum Regionalnym w Pułtusku trwa katalogowanie, opisywanie znalezisk oraz praca nad prawidłową interpretacją tego obiektu, uznawanego przez lata za średniowieczny gród z XIII-XIV w. Początek jego reinterpretacji dało opracowanie reliktów zabudowań dzięki pozyskaniu grantu Komitetu Badań Naukowych (1992-1995). Kolejny grant Narodowego Centrum Nauki (2011-2015) umożliwił jego rekonstrukcję z okresu około trzeciej ćwierci XIII w. Efektem tej pracy jest makieta 3D, prezentowana na obecnej wystawie (piętro IV) dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wsparciu Burmistrza Miasta Pułtusk.

Obecnie wiemy już, że pułtuskie wzgórze zamkowe nie jest jednym z tak licznych w wiekach X-XII na Mazowszu grodów – niewielkich, silnie umocnionych obiektów o charakterze mieszkalno-obronnym, ale „proto-miastem” – strukturą osadniczą będącą formą przejściową pomiędzy grodem, a miastem lokacyjnym (piętra V i VI). Natomiast odnalezienie grobów z wczesnośredniowiecznego cmentarza w Kleszewie, na skarpie u ujścia Pełty, wskazuje lokalizację nieodnalezionego grodu pułtuskiego z XI-XII w. oraz wyjaśnia etymologię nazwy miasta: „miejsce u ujścia Pełty”. Gród ten, zapewne tak, jak i ziemie wokół, od XII w. należał do biskupstwa płockiego, stanowiąc część największej z jego czterech majątkowych kasztelanii kościelnych (piętro I, zabytki użyczone przez Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie).

Zniszczenie włości biskupstwa, na początku XIII w., przez najazd prusko-jaćwieski zmusiło biskupa Guntera do podjęcia starań o budowę (około 1230 r.) nowego centrum kasztelańskiego, na południowym krańcu wyspy pułtuskiej, zakończonych udaną realizacją „proto-miasta” (piętra I i II). Pożar tego obiektu, w następstwie kolejnego najazdu litewskiego (1368 r.) pod wodzą księcia Kiejstuta, dał początek miastu współczesnemu (piętra VI i VII).

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.